De afgelopen maanden is het onderwerp ‘ambtelijk activisme’ regelmatig in het nieuws geweest. Het ging dan bijvoorbeeld om moreel ongemak bij het coronabeleid, de Toeslagenaffaire of het klimaatbeleid. Meer recent doet de verkiezingsuitslag bij menige overheidswerker de wenkbrauwen fronsen. Onder ambtelijk activisme versta ik de mate waarin en de wijze waarop ambtenaren activiteiten ontplooien die indruisen tegen de politieke lijn van hun bestuur. Kan dat? Mag dat? Of moet dat zelfs?

Ambtelijk activisme is van alle tijden. Vijfentwintig jaar geleden had ik een aanvaring met een beleidsmedewerker die weigerde om een besluit voor te bereiden tot het kappen van enkele bomen. Zij hield persoonlijk erg van groen en vond het zonde als deze bomen in de wijk zouden verdwijnen. De kont ging tegen de krib. Uiteindelijk heeft haar leidinggevende haar uitgelegd dat dit zo niet kon en heeft ze alsnog een voorstel gemaakt.

De essentie bij ambtelijk activisme is de vraag hoe je als ambtenaar moet omgaan met een politieke koers die niet de jouwe is. Hoe loyaal kun je die uitvoeren? Het antwoord daarop is wat mij betreft simpel: je behoort dat loyaal te doen. Het ambtelijk apparaat is er ter ondersteuning van het bestuur en is daar dienstbaar aan. Dit betekent trouwens niet dat een ambtenaar vanuit zijn deskundigheid de wethouder, gedeputeerde of minister geen tegenspraak kan bieden. Loyaliteit is niet hetzelfde als naar de mond praten. Een goede ambtenaar wijst bestuurders op alle relevante varianten en de bijbehorende voor- en nadelen. De uiteindelijke beslissing, met bijbehorende politieke verantwoordelijkheid, is aan de bestuurder.

Toch is het niet altijd makkelijk en zijn er grijze gebieden. Een ambtenaar behoort integer te zijn en heeft daartoe zelfs een eed afgelegd. Wat te doen als de bestuurder vraagt om de uitkomsten van een onderzoek met 10% op te hogen? In mijn optiek gaat het dan niet meer om een politiek verschil van inzicht maar om onrechtmatig of frauduleus handelen. Loyaliteit betekent niet dat je daarin mee moet gaan. Hulp van anderen zoals een collega, een vertrouwenspersoon, de OR of de gemeentesecretaris, om gezamenlijk naar een oplossing te zoeken is dan raadzaam.

Een ander vraagstuk is wat je in je vrije tijd kan en mag doen. Elke burger heeft het recht op vrijheid van meningsuiting en iedereen mag lid worden van een politieke partij om uiting te geven aan zijn maatschappelijke betrokkenheid. Dat geldt ook voor ambtenaren. Op persoonlijke titel een brief naar een krant sturen is voor een overheidsdienaar misschien niet altijd verstandig, maar volgens mij niet onmogelijk. De brief ondertekenen als ambtenaar is wat mij betreft een absolute ‘no-go’. De politieke communicatie verloopt via de bestuurders en zij dragen de politieke lijn uit. Naar buiten toe behoor je je daaraan te conformeren. Ambtenaren zijn geen super-burgers die op basis van het feit dat ze voor de overheid werken, een eigen positie kunnen innemen in het publieke debat. Wie dat doet, ondermijnt zijn eigen democratisch gekozen bestuur.

Wat kan wel en wat kan niet? Hier volgen 5 tips:

• Benut de mogelijkheden om informeel bestuurders te informeren en bij te praten over hoe jij tegen bepaalde vraagstukken aankijkt.
• Probeer altijd meerdere besluitvormingsvarianten te presenteren met voor- en nadelen, zodat er een keuze en een afweging kan worden gemaakt bij de besluitvorming.
• Escaleer als je integriteit in het geding dreigt te komen. Dit is iets anders dan wanneer je het ergens politiek mee oneens bent.
• Als burger heb je op persoonlijke titel vrijheid van meningsuiting. Ga niet als ambtenaar extern communiceren en zeker niet in strijd met de politieke lijn van je bestuur.
• Neem ontslag als je morele bezwaren hebt tegen een bepaalde politieke lijn die voor jou onacceptabel is. Ga het beleid niet saboteren, maar ga zelf de politiek in en zorg zo voor een betere koers.

Het vraagstuk van het ambtelijk activisme is belangrijk en actueel en daarom is het goed het er met elkaar over te hebben. Heb jij een zesde tip? Of ben je het juist oneens met deze blog, stuur dan een reactie!